Không phải ngẫu nhiên mà kẻ gây ra tội ác cúi đầu nhận tội và chấp nhận 5 cam kết. Dù họ đã nổi tiếng thế giới khi đoạt giải “Hành tinh đen” thì để những lời hứa được thực hiện còn là cuộc đấu tranh dài. Nhưng qua sự việc đã khẳng định bản lĩnh, thái độ kiên quyết, tỉnh táo của Đảng, Nhà nước ta. Vụ việc còn để lại những bài học xương máu về sự cảnh giác…
Đấu tranh phức tạp
Tìm hiểu thông tin từ báo chí quốc tế, có thể thấy rõ ngay cả ở nhiều quốc gia trên thế giới, để tìm ra nguyên nhân và tìm ra thủ phạm gây cá chết quy mô lớn đều rất khó khăn. Nhiều nơi còn không tìm ra thủ phạm hoặc bị nghi phạm “phản pháo”, làm sự việc tranh cãi kéo dài. Xin nêu một số vụ việc: Cuối tháng 4-2016, hơn 70 tấn cá chết tại Cô-lôm-bi-a, chiếm 40% tổng số cá chết bất thường tại nước này nhưng đến nay nguyên nhân của thảm họa vẫn chưa được làm rõ. Ngày 22-4-2016, tại Thái Lan, 1 tấn tôm và các loại cá khác chết đầy trên hồ Suan Luang ở Phuket và đến nay người ta vẫn đang xác định nguyên nhân do nắng nóng hay ô nhiễm. Ở Chi-lê, khoảng 4.000 tấn cá mòi chết dạt vào một lòng sông vẫn đang được xác định nguyên nhân. Vào đầu năm 2012, hơn 40 tấn cá chết trên sông Long Giang ở Trung Quốc, kéo dài hơn 100km. Phải sau rất nhiều thời gian điều tra, người ta mới xác định cá chết do bị nhiễm độc do một công ty khai thác mỏ gây ra.
Trở lại với sự cố môi trường ở miền Trung, báo cáo của cơ quan chức năng cho biết, Tập đoàn Formosa có mạng lưới công ty con rộng khắp ở nhiều nước trên thế giới, có nhiều tai tiếng về môi trường, đã gây ra một số vụ việc ô nhiễm môi trường nghiêm trọng cả ở Đài Loan và một số nước như Cam-pu-chia, Mỹ, Nhật....và đã nhiều lần lợi dụng kẽ hở pháp lý của nhiều nước để né tránh bồi thường. Báo chí quốc tế cho biết, năm 1999, Tập đoàn Formosa Plastics bị phát hiện xả 3.000 tấn chất độc hại ra một thị trấn ven biển của Cam-pu-chia nhưng điều tra của Bộ Môi trường Cam-pu-chia phải mất nhiều thời gian dù việc đưa chất thải đến từ năm 1998. Phải qua nhiều đấu tranh, Formosa mới công khai xin lỗi và bị buộc phải dọn dẹp đống chất thải, đưa tới xử lý tại Mỹ. Còn ngay tại Mỹ, Formosa cũng từng gây ô nhiễm nước ngầm xung quanh một nhà máy, sau nhiều đấu tranh pháp lý, đối tượng sai phạm phải nộp phạt 1 triệu USD.
“Tích cực, khẩn trương, thận trọng, khách quan, khoa học, chính xác, chặt chẽ, đúng pháp luật. Xử lý nghiêm theo qui định của pháp luật, không bao che bất kỳ một tổ chức và cá nhân nào” – Đó là quan điểm của Đảng, Nhà nước ta và là cụm từ được Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nhiều lần khẳng định khi chỉ đạo.
Tâm phục khẩu phục
Để điều tra, một Hội đồng chuyên gia khoa học và công nghệ quốc gia gồm 3 tổ, hội tụ hơn 100 chuyên gia của hơn 30 viện nghiên cứu, trường đại học của nhiều nước có uy tín trên thế giới như Nhật Bản, Pháp, Đức, Mỹ, Ixraen cùng Hội đồng phản biện đã được thành lập. Nhờ điều tra công phu, trên diện rộng, đối chiếu, loại trừ nhiều nguyên nhân, tìm ra những bằng chứng không thể chối cãi đã khiến đối tượng vi phạm phải “cúi đầu nhận sai phạm” một cách tâm phục khẩu phục.
Xin nói thêm, trước đó, theo báo cáo của cơ quan chức năng, qua quá trình làm việc, đấu tranh với Formosa, ban đầu đối tượng cố tình quanh co, tìm mọi cách né tránh trách nhiệm nhưng cuối cùng đã phải thừa nhận hành vi sai phạm và ký chấp nhận giải quyết sự cố môi trường.
Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết: “Ban đầu khi xác minh, nổi lên ba cơ sở là Formosa Hà Tĩnh, Nhà máy nhiệt điện Vũng Áng và Khu công nghiệp Hà Tĩnh. Phải kiểm tra, rà soát tất cả cơ sở công nghiệp trong vùng vì khi chưa kiểm tra, chưa có cơ sở pháp lý đầy đủ thì không cho phép "kết tội một ai". Tôi khẳng định Chính phủ không bao che, mà làm theo trình tự một cách khoa học, đúng quy định pháp luật trong nước và quốc tế. Bộ Chính trị, Thủ tướng, các Phó thủ tướng, bộ trưởng nhiều bộ và chính quyền địa phương đã chỉ đạo vào cuộc rất quyết liệt. Các nhà khoa học trong và ngoài nước đã làm việc hết mình bất kể ngày đêm…”.
Xử lý chiến lược
Vụ việc một lần nữa cho thấy, bài học tỉnh táo, “dĩ bất biến ứng vạn biến” mà Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn chúng ta trong những tình huống phức tạp vẫn nguyên giá trị. Nguyên Phó thủ tướng Vũ Khoan trong một bài viết gần đây đã đưa ra hình ảnh khuyến nghị người dân cần có “trái tim nóng và cái đầu lạnh” trong nhìn nhận các vấn đề xã hội bức xúc. Cách xử lý nhiều vụ việc đối với lãnh đạo Đảng, Nhà nước phải luôn bình tĩnh, tỉnh táo, trên tầm cao chiến lược, không thể nóng nảy, vội vàng. Có nhiều sự việc, phải qua độ lùi thời gian, mọi người mới hiểu hết tính đúng đắn của những chủ trương, quyết sách. Cho nên, sự bình tĩnh, đồng thuận của xã hội là chất xúc tác rất cần thiết.
Trên thực tế, trong những tình huống phức tạp, chưa bao giờ thiếu vắng vai trò lãnh đạo của Đảng, vai trò quản lý, điều hành của Chính phủ. Xin được dẫn lại chia sẻ tâm huyết của ông Nguyễn Văn Giàu, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội phát biểu khi góp ý cho dự thảo văn kiện Đại hội lần thứ XII của Đảng: “Một bài học quan trọng nữa là về kinh nghiệm xử lý sự việc biển Đông. Cá nhân tôi cho rằng đây là bài học rất lớn và là một bài học thành công. Khi xảy ra sự việc thì trung ương đang họp, Bộ Chính trị cũng tiến hành họp ngay, phiên thảo luận đó thì cuối cùng Tổng Bí thư quyết. Tổng Bí thư đã nói là bằng mọi cách, bằng mọi giá phải giữ gìn môi trường hòa bình để phát triển kinh tế bằng ba trụ cột… Sau này dư luận ca ngợi người này, người khác thì không phải như vậy, mà là trí tuệ của Bộ Chính trị”.
Đặc biệt, trong sự việc này, chúng ta đã triển khai hiệu quả các biện pháp chủ động ngăn chặn các hoạt động lợi dụng sự cố để kích động, chống phá. Công an các tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình, các thành phố Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và các địa phương đã sớm phát hiện, đấu tranh, xử lý các đối tượng có hành vi kích động người dân tuần hành, gây rối. Dù các thế lực chống phá kêu gọi “cá cần nước sạch, dân cần minh bạch”, kích động, lôi kéo người dân thực hiện hơn 10 cuộc tụ tập, tuần hành nhưng âm mưu tạo ra các cuộc “biểu tình” quy mô lớn, tạo phong trào “cả nước xuống đường”, “cách mạng cá” và các cuộc “bạo động”, đập phá nhà máy nước ngoài của chúng đã bị thất bại. Nhiều tổ chức “xã hội dân sự” dù lập nhóm “Cứu môi trường” và gửi thỉnh nguyện thư kêu gọi nước ngoài can thiệp, thổi phồng nguy cơ “mất nước”, “mất đất” nhưng tuyệt đại đa số nhân dân vẫn tin tưởng, ủng hộ chủ trương, biện pháp giải quyết của Đảng, Nhà nước ta, không bị mắc mưu kẻ xấu.
Có thể nói bài học từ sự cố diễn ra vào tháng 5-2014 đã được rút kinh nghiệm sâu sắc và xử lý thỏa đáng. Khi đó, lợi dụng sự bức xúc, lòng yêu nước của đồng bào cả nước, các tổ chức phản động đã lôi kéo người dân tụ tập, gây ra các cuộc tuần hành ở nhiều tỉnh, thành phố rồi kích động đập phá, trộm cắp tài sản, máy móc của các doanh nghiệp. Sự việc còn gây và bị thương nhiều người, hoạt động của nhiều doanh nghiệp bị gián đoạn, hàng nghìn lao động Việt Nam bị mất việc làm, số tiền bồi thường thiệt hại không nhỏ. Ở sự cố lần này, bằng sự vào cuộc chủ động, tích cực, kiên quyết và tỉnh táo, chúng ta đã không để xảy ra các hiện tượng tương tự; giữ vững môi trường đầu tư, ổn định sản xuất. Tuy nhiên, để giữ nghiêm kỷ cương phép nước, không để tái diễn âm mưu lợi dụng các sự cố kinh tế để phá hoại, rất cần các cơ quan pháp luật sớm điều tra, xử lý nghiêm minh những đối tượng phá hoại, công khai để răn đe.
Bài học thông tin
Sự cố còn để lại nhiều bài học quý giá về xử lý thông tin. Bộ Thông tin và Truyền thông Trương Minh Tuấn cho biết: “Sự phản ứng thái quá, sự suy diễn không dựa trên kết quả điều tra đã làm nhiễu loạn thông tin, gây bất lợi cho quá trình điều tra. Tôi cần nói thẳng rằng, có thế lực chống phá chế độ đã lợi dụng tình trạng cá chết để công kích sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước, thậm chí kích động gây mất trật tự công cộng, gây bất an trong nhân dân”.
TS Trương Minh Tuấn khẳng định: “Đảng và Nhà nước không hề có chủ trương che giấu thông tin. Tuy nhiên, đã có một thời gian, để tạo thuận lợi cho quá trình điều tra, chúng tôi đề nghị các cơ quan truyền thông hoạt động theo đúng luật báo chí và giảm liều lượng, tạm ngừng thông tin, không suy diễn, quy chụp. Trong một sự cố phức tạp và nghiêm trọng như vụ cá chết vừa rồi, các nhà báo không đủ khả năng để tìm ra thủ phạm. Sự điều tra của báo chí cũng không thể thay thế sự điều tra của các cơ quan bảo vệ pháp luật, cơ quan chuyên môn và các nhà khoa học”.
Đây là quan điểm phù hợp với các qui định của Luật Báo chí và các đạo luật khác hiện hành. Với một sự việc phức tạp như thế này, chỉ đấu tranh trên lĩnh vực báo chí có lẽ là chưa đủ. Nếu không có sự kết hợp chặt chẽ, tổng hợp giữa đấu tranh khoa học và đấu tranh pháp lý cùng với đấu tranh ngoại giao, sẽ rất khó đạt kết quả là làm sáng tỏ sự việc và đạt các yêu cầu đề ra.
Đảng, Nhà nước ta luôn đánh giá cao vai trò của “binh chủng” báo chí trong đấu tranh với tiêu cực, tham nhũng. Song trong mọi cuộc đấu tranh, luôn cần những biện pháp, hình thức, bước đi đấu tranh linh hoạt. Kết quả làm sáng tỏ sự cố môi trường ở miền Trung có vai trò rất lớn của báo chí, truyền thông nhưng cũng có thông tin được đưa vội vàng, thiếu kiểm chứng; không chỉ bị kẻ xấu lợi dụng xuyên tạc mà còn gây hoang mang cho chính cộng đồng. Chẳng hạn như thông tin ngao chết, sứa chết ở Cồn Vành (Thái Bình) được một thanh niên tung lên trang tin điện tử cá nhân nhưng lại được một số báo dẫn lại, gây hiểu lầm là nguồn tin chính thống. Thông tin được lan truyền đúng lúc sự cố cá chết đang gây lo lắng ở biển miền Trung dễ làm người dân ở Thái Bình, Nam Định, Hải Phòng cũng hoang mang theo. Nhưng từ đây, có thêm bài học về sự vào cuộc, xử lý kịp thời. Đồng chí Nguyễn Hồng Diên, Chủ tịch UBND tỉnh Thái Bình đã trực tiếp đi kiểm tra, thị sát thông tin trong ngày và chỉ đạo cơ quan công an điều tra, bắt được thủ phạm đưa tin sai sự thật, công bố công khai, giúp nhanh chóng ổn định tình hình.
Bài học về kinh tế và môi trường
Phát biểu trong phiên họp thường kỳ của Chính phủ ngày 30-6, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã nói: "Cần phải rút ra những bài học về kinh tế và môi trường là gì? Đây là những bài học rất quan trọng". Để xảy ra sự cố môi trường nghiêm trọng, dù kết quả bước đầu của việc điều tra đã được làm sáng tỏ, đối tượng vi phạm đã thừa nhận sai phạm, xin lỗi và cam kết xử lý, khắc phục nhưng tất cả mới chỉ là bước đầu. Những giải pháp dài hơi hơn, mang tính phòng ngừa, ngăn chặn sự cố tái diễn cũng đã được đề ra như Công ty Formosa Hà Tĩnh cam kết hoàn thiện công nghệ sản xuất để xử lý triệt để chất thải. Một giải pháp dự phòng cũng được đề cập đến là làm hồ chứa sinh học, để nếu vẫn có sự cố thì chất thải sẽ không thoát ra ngoài. Song vẫn còn nhiều việc phải làm, cần nhiều biện pháp giám sát, quản lý chặt chẽ hơn cả với việc bồi thường, khắc phục sự cố, không để tái diễn sai phạm.
Vụ việc còn để lại nhiều bài học xương máu về công tác quản lý kinh tế, quản lý đầu tư, quản lý môi trường. Phát triển kinh tế, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa là cần thiết nhưng không vì thế mà xao nhãng môi trường, mục tiêu phát triển bền vững. Phát triển công nghiệp nặng, thu hút đầu tư nước ngoài phải gắn với quy hoạch chung và các ngành kinh tế khác của đất nước. Nước ta là quốc gia ven biển, mỗi ngày có hơn 2 triệu người dân làm ăn trên biển và khoảng hơn 20 triệu người lao động liên quan đến biển, thu nhập riêng từ xuất khẩu thủy sản đạt hơn 7 tỷ USD/năm, là lợi ích lớn hơn rất nhiều so với “siêu dự án thép”.
Nhìn lại sự việc trong cái nhìn các sự cố tụ tập, gây rối mùa hè năm 2014; sự cố ô nhiễm môi trường sông Thị Vải cách đây gần gần 10 năm để lại cho chúng ta thêm những bài học xương máu trong giữ gìn môi trường yên bình, ổn định để phát triển đất nước. An ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội và sự ổn định, khối đại đoàn kết toàn dân luôn có quan hệ mật thiết với an ninh kinh tế, an ninh môi trường. Vì vậy, việc thường xuyên chăm lo, giải quyết hài hòa bài toán về các mâu thuẫn giữa phát triển nhanh và bền vững, giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường, giữa trải thảm đỏ thu hút đầu tư và bảo vệ lợi ích quốc gia, giữa chính sách quản lý môi trường, quản lý đầu tư và lỗ hổng thực tiễn...vẫn là những bài học chưa bao giờ cũ.
Văn Minh